Skip to main content

Definition of Yoga:

The place of Yoga Vidya in Indian thought system and philosophy has been paramount, very important and special. In indian texts are full of knowledge related to Yoga Vidya at many places. The word Yoga is described in ancient and authentic texts like Vedas, Upanishads, Puranas, Shrimad Bhagvat Geeta etc. Various definitions of yoga are as follows.

Definition of Yoga according to Yoga Sutra-

Yogasutra is an authentic book of yoga composed by Maharishi Patanjali, it has four pad (Chapter) and total 195 sutras. 

1. Samadhipad-51 Sutras

2. Sadhanapad-55 Sutras 

3. Vibhutipad-55 Sutras 

4. Kaivalyapad-34 Sutras

In the second sutra of the first chapter of Yoga Sutra, Maharishi Patanjali has said-

'Yogaschittavritinirodhah' (Yogasutra-1/2)

['рдпोрдЧрд╢्рдЪिрдд्рддрд╡ृрдд्рддिрдиिрд░ोрдзः' (рдпोрдЧрд╕ूрдд्рд░-1/2)]

That is, stopping the (chitta's) instincts of the mind is yoga. The meaning of chitta is from the Antahkarana (conscience). Externalization when the sense organs receive the objects, the mind (chitta) transmits that knowledge to the soul. The soul sees with the spirit of witness. Wisdom and ego decide the subject and bring a sense of duty in it. The reflection that is formed in the chitta from this whole action is called vritti. It is the result of the chitta.

chitta is like a mirror. Therefore, the subject gets reflected in it, that is, the chitta becomes subject-like. Yoga is to stop this chitta from being subjective. While clarifying the meaning of yoga more, Maharishi Patanjali has further said-

  'Tada Drashtuva Swaroope Avasthanam. – (Yogasutra -1/3)

 ['рддрджा рджृрд╖्рдЯुрд╡ рд╕्рд╡рд░ूрдкे рдЕрд╡рд╕्рдеाрдирдо्।' – (рдпोрдЧрд╕ूрдд्рд░-1/3)]

That is, in the state of yoga, the mind of the seeker (man) is situated in the form of consciousness (pure divine) like the state of Kaivalya in Nirudhakaal. That's why here Maharishi Patanjali has told yoga in two ways.

1. Samaprajnata Yoga

2. Asmaprajnata Yoga

In Samaprajnata Yoga, Tamoguna remains only in name in a secondary form. And in the chitta of a man, there is practice of Vivek-Khyaati. In Asamprajnata Yoga, the effect of all the three Gunas from outside in the Sattva Chitta stops and the Purusha Shuddha Kaivalya becomes situated in the form of divine form.

Definition of Yoga according to Shri Mad Bhagvat Geeta-

Yogeshwar Lord Shri Krishna has said in Shrimad Bhagvat Geeta-

"Yogastha: Kuru Karmani Sangamatyaktva Dhananjayah.

Siddhayasiddhayo samo bhootva samatvam yoga uchyate". – (Bhagvat Geeta - 2/48)

рдпोрдЧрд╕्рдеः рдХुрд░ु рдХрд░्рдоाрдгि рд╕ंрдЧрдордд्рдпрдХ्рдд्рд╡ा рдзрдиंрдЬрдпः।

рд╕िрдж्рдзрдпрд╕िрдж्рдзрдпो рд╕рдоो рднूрдд्рд╡ा рд╕рдордд्рд╡ं рдпोрдЧ рдЙрдЪ्рдпрддे। - (рднрдЧрд╡рдд рдЧीрддा - 2/48)

That is, O Dhananjay, leave attachment and work with equanimity. Yoga is to act with equanimity in success and failure. It is yoga to remain constant in the dualities of happiness and sorrow, victory and defeat, loss and gain, cold and hot etc.

Buddhiyukto Jahatih Ubhe Sukrit Dushkrite.

Tasmadhyogaya Yujaswa Yoga Karmasukaushalam. (Bhagvat Geeta -2/50)

рдмुрдж्рдзिрдпुрдХ्рддो рдЬрд╣ाрддिः рдЙрднे рд╕ुрдХृрдд рджुрд╖्рдХृрддे।

рддрд╕्рдоाрдз्рдпрдпोрдЧाрдп рдпुрдЬрд╕्рд╡ рдпोрдЧ рдХрд░्рдорд╕ुрдХौрд╢рд▓рдо्। (рднрдЧрд╡рдд рдЧीрддा-2/50)

That is, skill in actions is yoga. Karma should be done with such skill that Karma cannot bondage.

That is, doing work with unattached feelings (Nishkam Karma) is Yoga. Because the work done with non-attachment does not cause the upcoming birth due to not generating rituals. Karma Yoga means doing the work without any desire for the result.

Definition of Yoga according to Vedas-

Ashtchakra Navdwara Devana Puryodhaya Tasyan Hiranyamaya Kosha Swargo Jyotishavritha. Arthveda 10/1 / 31

рдЕрд╖्рдЯрдЪрдХ्рд░ рдирд╡рдж्рд╡ाрд░ा рджेрд╡ाрдиा рдкूрд░рдпोрдз्рдпाрдп рддрд╕्рдпां рд╣िрд░рдг्рдпрдордп рдХोрд╖ рд╕्рд╡рд░्рдЧो рдЬ्рдпोрддिрд╖рд╡ृрдеा। рдЕрд░्рдерд╡ेрдж 10/1 /31

That means this body of ours with eight chakras and nine gates is actually Devnagari Ayodhaya. It has Hiranyamaya Kosha, which is full of light and infinite joy. 

In fact, this attainment of infinite joy is possible only through yoga. In short, the description of yoga is scattered in the Vedas, self-welfare is its main subject.

Definition of Yoga according to Upanishad

Definition of Yoga according to Shvetashvatara Upanishad-

Na tasya rogo na zara na mrityu pratsya yogagnimayam shariram. , (2 / 2 2 )

рди рддрд╕्рдп рд░ोрдЧो рди рдЬрд░ा рди рдоृрдд्рдпु рдк्рд░ाрдк्рддрд╕्рдп рдпोрдЧाрдЧ्рдиिрдордпं рд╢рд░ीрд░рдо्। , (2 / 2 2 )

That is, one who gets a body made of the fire of yoga does not get any disease, does not get old and does not even die.

Definition of Yoga according to Kathopanishad-

Ekatvam Prana Manasorindriyan Tathaiv Ch.

Sarvabhava Parityago Yoga Itya Bhidhiyate. , 6/ 25

рдПрдХрдд्рд╡ं рдк्рд░ाрдг рдордирд╕ोрд░िрди्рдж्рд░िрдпं рддрдеैрд╡ рдЪ।

рд╕рд░्рд╡рднाрд╡ рдкрд░िрдд्рдпाрдЧो рдпोрдЧ рдЗрдд्рдпा рднिрдзीрдпрддे। , 6/25

That is, becoming one of the vital, mind and senses, attaining the state of concentration, turning away from external objects, the senses becoming engaged in the mind and the mind in the soul, the motionless of the praan, is yoga.

Other definitions of yoga-

Definition of Yoga according to Maharishi Vyas - Yoga: Samadhi:. Maharishi Vyas has described Yoga as Samadhi.

Definition of Yoga according to Shankaracharya ji- considering Brahma to be true and keeping a false vision towards this world is yoga, it has been said-

"Brahma Satyam Jagatmithya"

"рдм्рд░рд╣्рдо рд╕рдд्рдпрдо рдЬрдЧрдд्рдоिрде्рдпा"

Definition of Yoga according to Maharishi Yajnavalkya – The name of the state of union of the soul and the Supreme Soul is Yoga.

Definition of Yoga according to Sri Guru Granth Sahib- following the true religion in doing selfless work, this is the real yoga. Real yoga is to merge your own light with the eternal and unbroken light of God.

Definition of Yoga according to Shri Ramsharma Acharya - Yoga is the art of living life.

Yogasana: Meaning | Definition | Objective 

Importance of Pranayama: Objectives of Pranayama 

"Shatkarma" - Six cleening yogic activities for body purification

Yoga multiplechoice objective type questions 


Comments

Popular posts from this blog

рдЖрд╕рди рдХा рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдкрд░िрднाрд╖ाрдпें, рдЖрд╕рдиो рдХे рдЙрдж्рджेрд╢्рдп

рдЖрд╕рди рдХा рдЕрд░्рде рдЖрд╕рди рд╢рдм्рдж рдХे рдЕрдиेрдХ рдЕрд░्рде рд╣ै рдЬैрд╕े  рдмैрдардиे рдХा рдвंрдЧ, рд╢рд░ीрд░ рдХे рдЕंрдЧों рдХी рдПрдХ рд╡िрд╢ेрд╖ рд╕्рдеिрддि, рдард╣рд░ рдЬाрдиा, рд╢рдд्рд░ु рдХे рд╡िрд░ुрдж्рдз рдХिрд╕ी рд╕्рдеाрди рдкрд░ рдбрдЯे рд░рд╣рдиा, рд╣ाрдеी рдХे рд╢рд░ीрд░ рдХा рдЕрдЧрд▓ा рднाрдЧ, рдШोрдб़े рдХा рдХрди्рдзा, рдЖрд╕рди рдЕрд░्рдеाрдд рдЬिрд╕рдХे рдКрдкрд░ рдмैрдаा рдЬाрддा рд╣ै। рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╡्рдпाрдХрд░ंрдг рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЖрд╕рди рд╢рдм्рдж рдЕрд╕ рдзाрддु рд╕े рдмрдиा рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рджो рдЕрд░्рде рд╣ोрддे рд╣ै। 1. рдмैрдардиे рдХा рд╕्рдеाрди : рдЬैрд╕े рджрд░ी, рдоृрдЧ рдЫाрд▓, рдХाрд▓ीрди, рдЪाрджрд░  2. рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕्рдеिрддि : рдЕрд░्рдеाрдд рд╢рд░ीрд░ рдХे рдЕंрдЧों рдХी рд╕्рдеिрддि  рдЖрд╕рди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा рд╣рдо рдЬिрд╕ рд╕्рдеिрддि рдоें рд░рд╣рддे рд╣ै рд╡рд╣ рдЖрд╕рди рдЙрд╕ी рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬैрд╕े рдоुрд░्рдЧे рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдХुрдХ्рдХुрдЯाрд╕рди, рдордпूрд░ рдХी рд╕्рдеिрддि рдХो рдордпूрд░ाрд╕рди। рдЖрд╕рдиों рдХो рд╡िрднिрди्рди рдЧ्рд░рди्рдеों рдоें рдЕрд▓рдЧ рдЕрд▓рдЧ рддрд░ीрдХे рд╕े рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХिрдпा рд╣ै। рдорд╣рд░्рд╖ि рдкрддंрдЬрд▓ि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЖрд╕рди рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा-   рдорд╣рд░्рд╖ि рдкрддंрдЬрд▓ि рдиे рдпोрдЧрд╕ूрдд्рд░ рдХे рд╕ाрдзрди рдкाрдж рдоें рдЖрд╕рди рдХो рдкрд░िрднाрд╖िрдд рдХрд░рддे рд╣ुрдП рдХрд╣ा рд╣ै। 'рд╕्рдеिрд░рд╕ुрдЦрдоाрд╕рдирдо्' рдпोрдЧрд╕ूрдд्рд░ 2/46  рдЕрд░्рдеाрдд рд╕्рдеिрд░рддा рдкूрд░्рд╡рдХ рд░рд╣рдХрд░ рдЬिрд╕рдоें рд╕ुрдЦ рдХी рдЕрдиुрднूрддि рд╣ो рд╡рд╣ рдЖрд╕рди рд╣ै। рдЙрдХ्рдд рдкрд░िрднाрд╖ा рдХा рдЕрдЧрд░ рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░े рддो рд╣рдо рдХрд╣ рд╕рдХрддे рд╣ै рд╢рд░ीрд░ рдХो рдмिрдиा рд╣िрд▓ाрдП, рдбुрд▓ाрдП рдЕрдерд╡ा рдЪिрдд्рдд рдоें рдХिрд╕ी рдк्рд░рдХाрд░ рдХा рдЙрдж्рд╡ेрдЧ рд╣ुрдП рдмिрдиा рдЪिрд░рдХाрд▓ рддрдХ рдиिрд╢्рдЪрд▓ рд╣ोрдХрд░ рдПрдХ рд╣ी рд╕्рдеिрддि рдоें рд╕ुрдЦрдкूрд░्рд╡рдХ рдмैрдардиे рдХो

рд╕िрдж्рдз-рд╕िрдж्рдзांрдд-рдкрдж्рдзрддि рд╕ाрдоाрди्рдп рдкрд░िрдЪрдп

рдк्рд░рдердо рдЙрдкрджेрд╢- рдкिрдг्рдб рдЙрдд्рдкрддि рд╡िрдЪाрд░ рд╕िрдж्рдз-рд╕िрдж्рдзांрдд-рдкрдж्рдзрддि рдЕрдз्рдпाрдп - 2 (рдкिрдг्рдб рд╡िрдЪाрд░) рд╕िрдж्рдз-рд╕िрдж्рдзांрдд-рдкрдж्рдзрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдиौ рдЪрдХ्рд░ो рдХे рдиाрдо 1. рдм्рд░рд╣рдордЪрдХ्рд░ - рдоूрд▓ाрдзाрд░ рдоे рд╕्рдеिрдд рд╣ै, рдХाрдордиाрдУं рдХी рдкूрд░्рддि рд╣ोрддी рд╣ैं। 2. рд╕्рд╡ाрдзिрд╖्рдаाрди рдЪрдХ्рд░ - рдЗрд╕рд╕े рд╣рдо рдЪीрдЬो рдХो рдЖрдХрд░्рд╖िрдд рдХрд░ рд╕рдХрддे рд╣ै। 3. рдиाрднी рдЪрдХ्рд░ - рд╕िрдж्рдзि рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। 4. рдЕрдиाрд╣рдд рдЪрдХ्рд░ - рд╣ृрджрдп рдоें рд╕्рдеिрдд рд╣ोрддा рд╣ै। 5. рдХрдг्рдардЪрдХ्рд░ - рд╡िрд╢ुрдж्рдзि-рд╕ंрдХрд▓्рдк рдкूрд░्рддि, рдЖрд╡ाрдЬ рдордзुрд░ рд╣ोрддी рд╣ै। 6. рддाрд▓ुрдЪрдХ्рд░ -  рдШрдЯिрдХा рдоें, рдЬिрд╣्рд╡ा рдХे рдоूрд▓ рднाрдЧ рдоें,  рд▓рдп рд╕िрдж्рдзि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। 7. рдн्рд░ुрдЪрдХ्рд░ -     рдЖрдЬ्рдЮा рдЪрдХ्рд░ - рд╡ाрдгी рдХी рд╕िрдж्рдзि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। 8. рдиिрд░्рд╡ाрдгрдЪрдХ्рд░ - рдм्рд░рд╣рдорд░рди्рдз्рд░, рд╕рд╣рд╕्рдд्рд░ाрд░ рдЪрдХ्рд░, рдоोрдХ्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рддि 9. рдЖрдХाрд╢ рдЪрдХ्рд░ - рд╕рд╣рд╕्рдд्рд░ाрд░рдЪрдХ्рд░ рдХे рдКрдкрд░,  рднрдп- рдж्рд╡ेрд╖ рдХी рд╕рдоाрдк्рддि рд╣ोрддी рд╣ै। рд╕िрдж्рдз-рд╕िрдж्рдзांрдд-рдкрдж्рдзрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рд╕ोрд╣рд▓ рдЖрдзाрд░ (1) рдкाрджांрдЧुрд╖्рда (2) рдоूрд▓ाрдзाрд░ (3) рдЧुрджाрдж्рд╡ाрд░ (4) рдоेрдж् рдЖрдзाрд░ (5) рдЙрдб्рдбिрдпाрди рдЖрдзाрд░ (6) рдиाрднी рдЖрдзाрд░ (7) рд╣ृрджрдпाрдзाрд░ (8) рдХрдг्рдаाрдзाрд░ (9) рдШрдЯिрдХाрдзाрд░ (10) рддाрд▓ु рдЖрдзाрд░ (11) рдЬिрд╣्рд╡ा рдЖрдзाрд░ рд╕िрдж्рдз-рд╕िрдж्рдзांрдд-рдкрдж्рдзрддि рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рддीрди рд▓рдХ्рд╖्рдп (Aim) 1. рдЕрди्рддрд░ рд▓рдХ्рд╖्рдп (Internal) - рдоेрдж्‌ - рд▓िंрдЧ рд╕े рдЙрдкрд░  рдПрд╡ं рдиाрднी рд╕े рдиीрдЪे рдХे рд╣िрд╕्рд╕े рдкрд░ рдЕрди्рджрд░ рдз्рдп

Yoga MCQ Questions Answers in Hindi

 Yoga multiple choice questions in Hindi for UGC NET JRF Yoga, QCI Yoga, YCB Exam рдиोрдЯ :- рдЗрд╕ рдк्рд░рд╢्рдирдкрдд्рд░ рдоें (25) рдмрд╣ुрд╕ंрдХрд▓्рдкीрдп рдк्рд░рд╢्рди рд╣ै। рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдк्рд░рд╢्рди рдХे рджो (2) рдЕंрдХ рд╣ै। рд╕рднी рдк्рд░рд╢्рди рдЕрдиिрд╡ाрд░्рдп ।   1. рдХिрд╕ рдЙрдкрдиिрд╖рдж्‌ рдоें рдУंрдХाрд░ рдХे рдЪाрд░ рдЪрд░рдгों рдХा рдЙрд▓्рд▓ेрдЦ рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै? (1) рдк्рд░рд╢्рдиोрдкрдиिрд╖рдж्‌         (2) рдоुрдг्рдбрдХोрдкрдиिрд╖рдж्‌ (3) рдоाрдг्рдбूрдХ्рдпोрдкрдиिрд╖рдж्‌  (4) рдХрдаोрдкрдиिрд╖рдж्‌ 2 рдпोрдЧ рд╡ाрд╕िрд╖्рда рдоें рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рдкрд░ рдмрд▓ рджिрдпा рдЧрдпा рд╣ै? (1) рдЬ्рдЮाрди рдпोрдЧ  (2) рдоंрдд्рд░ рдпोрдЧ  (3) рд░ाрдЬрдпोрдЧ  (4) рднрдХ्рддि рдпोрдЧ 3. рдкुрд░ुрд╖ рдФрд░ рдк्рд░рдХृрддि рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХिрд╕ рджрд░्рд╢рди рдХी рджो рдоुрдЦ्рдп рдЕрд╡рдзाрд░рдгाрдПं рд╣ैं ? (1) рд╡ेрджांрдд           (2) рд╕ांрдЦ्рдп (3) рдкूрд░्рд╡ рдоीрдоांрд╕ा (4) рд╡ैрд╢ेрд╖िрдХ 4. рдиिрдо्рдиांрдХिрдд рдоें рд╕े рдХौрди-рд╕ी рдиाрдб़ी рджрд╕ рдоुрдЦ्рдп рдиाрдбिрдпों рдоें рд╢ाрдоिрд▓ рдирд╣ीं рд╣ै? (1) рдЕрд▓рдо्рдмुрд╖ा  (2) рдХुрд╣ू  (3) рдХूрд░्рдо  (4) рд╢ंрдЦिрдиी 5. рдпोрдЧрд╡ाрд╕िрд╖्рдаाрдиुрд╕ाрд░ рдиिрдо्рдирд▓िрдЦिрдд рдоें рд╕े рдХ्рдпा рдЬ्рдЮाрдирднूрдоिрдХा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдирд╣ीं рдЖрддा рд╣ै? (1) рд╢ुрднेрдЪ्рдЫा (2) рд╡िрдЪाрд░рдгा (3) рд╕рдж्рднाрд╡рдиा (4) рддрдиुрдоाрдирд╕ा 6. рдк्рд░рд╢्рдиोрдкрдиिрд╖рдж्‌ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░, рдордиुрд╖्рдп рдХो рд╡िрднिрди्рди рд▓ोрдХों рдоें рд▓े рдЬाрдиे рдХा рдХाрд░्рдп рдХौрди рдХрд░рддा рд╣ै? (1) рдк्рд░ाрдг рд╡ाрдпु (2) рдЙрджाрди рд╡ाрдпु (3) рд╡्рдпाрди рд╡ाрдпु (4) рд╕рдоाрди рд╡ाрдпु

рдЪिрдд्рдд | рдЪिрдд्рддрднूрдоि | рдЪिрдд्рддрд╡ृрдд्рддि

 рдЪिрдд्рдд  рдЪिрдд्рдд рд╢рдм्рдж рдХी рд╡्рдпुрдд्рдкрдд्рддि 'рдЪिрддि рд╕ंрдЬ्рдЮाрдиे' рдзाрддु рд╕े рд╣ुрдИ рд╣ै। рдЬ्рдЮाрди рдХी рдЕрдиुрднूрддि рдХे рд╕ाрдзрди рдХो рдЪिрдд्рдд рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЬीрд╡ाрдд्рдоा рдХो рд╕ुрдЦ рджुःрдЦ рдХे рднोрдЧ рд╣ेрддु рдпрд╣ рд╢рд░ीрд░ рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ुрдЖ рд╣ै। рдордиुрд╖्рдп рдж्рд╡ाрд░ा рдЬो рднी рдЕрдЪ्рдЫा рдпा рдмुрд░ा рдХрд░्рдо рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдпा рд╕ुрдЦ рджुःрдЦ рдХा рднोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рдЗрд╕ рд╢рд░ीрд░ рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╣ी рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ै। рдХрд╣ा рднी рдЧрдпा  рд╣ै 'рд╢рд░ीрд░рдоाрдж्рдпं рдЦрд▓ु рдзрд░्рдорд╕ाрдзрдирдо्' рдЕрд░्рдеाрдд рдк्рд░рдд्рдпेрдХ рдХाрд░्рдп рдХो рдХрд░рдиे рдХा рд╕ाрдзрди рдпрд╣ рд╢рд░ीрд░ рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рд╢рд░ीрд░ рдоें рдХрд░्рдо рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдпे рджो рдк्рд░рдХाрд░ рдХे рд╕ाрдзрди рд╣ैं, рдЬिрди्рд╣ें рдмाрд╣्рдпрдХрд░рдг рд╡ рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдмाрд╣्рдпрдХрд░рдг рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╣рдоाрд░ी 5 рдЬ्рдЮाрдиेрди्рдж्рд░िрдпां рдПрд╡ं 5 рдХрд░्рдоेрди्рдж्рд░िрдпां рдЖрддी рд╣ैं। рдЬिрдирдХा рд╡्рдпाрдкाрд░ рдмाрд╣рд░ рдХी рдУрд░ рдЕрд░्рдеाрдд рд╕ंрд╕ाрд░ рдХी рдУрд░ рд╣ोрддा рд╣ै। рдмाрд╣्рдп рд╡िрд╖рдпों рдХे рд╕ाрде рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдХे рд╕рдо्рдкрд░्рдХ рд╕े рдЕрди्рддрд░ рд╕्рдеिрдд рдЖрдд्рдоा рдХो рдЬिрди рд╕ाрдзрдиों рд╕े рдЬ्рдЮाрди - рдЕрдЬ्рдЮाрди рдпा рд╕ुрдЦ - рджुःрдЦ рдХी рдЕрдиुрднूрддि рд╣ोрддी рд╣ै, рдЙрди рд╕ाрдзрдиों рдХो рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдХे рдиाрдо рд╕े рдЬाрдиा рдЬाрддा рд╣ै। рдпрд╣ी рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдЪिрдд्рдд рдХे рдЕрд░्рде рдоें рд▓िрдпा рдЬाрддा рд╣ै। рдпोрдЧ рджрд░्рд╢рди рдоें рдорди, рдмुрдж्рдзि, рдЕрд╣ंрдХाрд░ рдЗрди рддीрдиों рдХे рд╕рдо्рдоिрд▓िрдд рд░ूрдк рдХो рдЪिрдд्рдд рдХे рдиाрдо рд╕े рдк्рд░рджрд░्рд╢िрдд рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рд╡ेрджाрди्рдд рджрд░्рд╢рди рдЕрди्рддःрдХрд░рдг рдЪрддुрд╖्рдЯрдп рдХी

рдЪिрдд्рдд рд╡िрдХ्рд╖ेрдк | рдпोрдЧाрди्рддрд░ाрдп

рдЪिрдд्рдд рд╡िрдХ्рд╖ेрдкों рдХो рд╣ी рдпोрдЧाрди्рддрд░ाрдп ' рдХрд╣рддे рд╣ै рдЬो рдЪिрдд्рдд рдХो рд╡िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдХрд░рдХे рдЙрд╕рдХी рдПрдХाрдЧ्рд░рддा рдХो рдирд╖्рдЯ рдХрд░ рджेрддे рд╣ैं рдЙрди्рд╣ें рдпोрдЧाрди्рддрд░ाрдп рдЕрдерд╡ा рдпोрдЧ рдХे рд╡िрдз्рди рдХрд╣ा рдЬाрддा।  'рдпोрдЧрд╕्рдп рдЕрди्рддः рдордз्рдпे рдЖрдпाрди्рддि рддे рдЕрди्рддрд░ाрдпाः'।  рдпे рдпोрдЧ рдХे рдордз्рдп рдоें рдЖрддे рд╣ैं рдЗрд╕рд▓िрдпे рдЗрди्рд╣ें рдпोрдЧाрди्рддрд░ाрдп рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╡िрдШ्рдиों рд╕े рд╡्рдпрдеिрдд рд╣ोрдХрд░ рдпोрдЧ рд╕ाрдзрдХ рд╕ाрдзрдиा рдХो рдмीрдЪ рдоें рд╣ी рдЫोрдб़рдХрд░ рдЪрд▓ рджेрддे рд╣ैं। рд╡िрдз्рди рдЖрдпें рд╣ी рдирд╣ीं рдЕрдерд╡ा рдпрджि рдЖ рдЬाрдпें рддो рдЙрдирдХो рд╕рд╣рдиे рдХी рд╢рдХ्рддि рдЪिрдд्рдд рдоें рдЖ рдЬाрдпे, рдРрд╕ी рджрдпा рдИрд╢्рд╡рд░ рд╣ी рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдпрд╣ рддो рд╕рдо्рднрд╡ рдирд╣ीं рдХि рд╡िрдз्рди рди рдЖрдпें। “рд╢्рд░ेрдпांрд╕ि рдмрд╣ुрд╡िрдз्рдиाрдиि' рд╢ुрднрдХाрд░्рдпों рдоें рд╡िрдз्рди рдЖрдпा рд╣ी рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЙрдирд╕े рдЯрдХрд░ाрдиे рдХा рд╕ाрд╣рд╕ рдпोрдЧрд╕ाрдзрдХ рдоें рд╣ोрдиा рдЪाрд╣िрдП। рдИрд╢्рд╡рд░ рдХी рдЕрдиुрдХрдо्рдкा рд╕े рдпрд╣ рд╕рдо्рднрд╡ рд╣ोрддा рд╣ै।  рд╡्рдпाрдзिрд╕्рдд्рдпाрдирд╕ंрд╢рдпрдк्рд░рдоाрджाрд▓рд╕्рдпाрд╡िрд░рддिрдн्рд░ाрди्рддिрджрд░्рд╢рдиाрд▓рдм्рдзрднूрдоिрдХрдд्рд╡ाрдирд╡рд╕्рдеिрддрдд्рд╡ाрдиि рдЪिрдд्рддрд╡िрдХ्рд╖ेрдкाрд╕्рддेрд╜рди्рддрд░ाрдпाः (рдпोрдЧрд╕ूрдд्рд░ - 1/30) рдпोрдЧрд╕ूрдд्рд░ рдХे рдЕрдиुрд╕ाрд░ рдЪिрдд्рдд рд╡िрдХ्рд╖ेрдкों  рдпा рдЕрди्рддрд░ाрдпों рдХी рд╕ंрдЦ्рдпा рдиौ рд╣ैं- рд╡्рдпाрдзि, рд╕्рдд्рдпाрди, рд╕ंрд╢рдп, рдк्рд░рдоाрдж, рдЖрд▓рд╕्рдп, рдЕрд╡िрд░рддि, рдн्рд░ाрди्рддिрджрд░्рд╢рди, рдЕрд▓рдм्рдзрднूрдоिрдХрдд्рд╡ рдФрд░ рдЕрдирд╡рд╕्рдеिрддрдд्рд╡। рдЙрдХ्рдд рдиौ рдЕрди्рддрд░ाрдп рд╣ी рдЪिрдд्рдд рдХो рд╡िрдХ्рд╖िрдк्рдд рдХрд░рддे рд╣ैं। рдЕрддः рдпे рдпोрдЧрд╡िрд░ोрдзी рд╣ैं рдЗрди्рд╣ें рдпोрдЧ рдХे рдорд▓ рднी

рдпोрдЧ рдЖрд╕рдиों рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг рдПрд╡ं рдпोрдЧ рдЖрд╕рдиों рдХे рд╕िрдж्рдзाрди्рдд

рдпोрдЧ рдЖрд╕рдиों рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг (Classification of Yogaasanas) рдЖрд╕рдиों рдХी рдк्рд░рдХृрддि рдХो рдз्рдпाрди рдоें рд░рдЦрддे рд╣ुрдП рдЗрди्рд╣ें рддीрди рднाрдЧों рдоें рд╡िрднрдХ्рдд рдХिрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै (1) рдз्рдпाрдиाрдд्рдордХ рдЖрд╕рди- рдпे рд╡ें рдЖрд╕рди рд╣ै рдЬिрдирдоें рдмैрдардХрд░ рдкूрдЬा рдкाрда, рдз्рдпाрди рдЖрджि рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рдХ्рд░िрдпाрдпें рдХी рдЬाрддी рд╣ै। рдЗрди рдЖрд╕рдиों рдоें рдкрдж्рдоाрд╕рди, рд╕िрдж्рдзाрд╕рди, рд╕्рд╡рд╕्рддिрдХाрд╕рди, рд╕ुрдЦाрд╕рди, рд╡рдЬ्рд░ाрд╕рди рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। (2) рд╡्рдпाрдпाрдоाрдд्рдордХ рдЖрд╕рди- рдпे рд╡े рдЖрд╕рди рд╣ैं рдЬिрдирдХे рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╕े рд╢рд░ीрд░ рдХा рд╡्рдпाрдпाрдо рддрдеा рд╕ंрд╡рд░्рдзрди рд╣ोрддा рд╣ै। рдЗрд╕ीрд▓िрдП рдЗрдирдХो рд╢рд░ीрд░ рд╕ंрд╡рд░्рдзрдиाрдд्рдордХ рдЖрд╕рди рднी рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рдХे рд╕ंрд░рдХ्рд╖рдг рддрдеा рд░ोрдЧों рдХी рдЪिрдХिрдд्рд╕ा рдоें рднी рдЗрди рдЖрд╕рдиों рдХा рдорд╣рдд्рд╡ рд╣ै। рдЗрди рдЖрд╕рдиों рдоें рд╕ूрд░्рдп рдирдорд╕्рдХाрд░, рддाрдбाрд╕рди,  рд╣рд╕्рддोрдд्рддाрдиाрд╕рди, рдд्рд░िрдХोрдгाрд╕рди, рдХрдЯिрдЪрдХ्рд░ाрд╕рди рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। (3) рд╡िрд╢्рд░ाрдоाрдд्рдордХ рдЖрд╕рди- рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рд╡ рдоाрдирд╕िрдХ рдердХाрди рдХो рджूрд░ рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬिрди рдЖрд╕рдиों рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рдЙрди्рд╣ें рд╡िрд╢्рд░ाрдоाрдд्рдордХ рдЖрд╕рди рдХрд╣ा рдЬाрддा рд╣ै। рдЗрди рдЖрд╕рдиों рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рд╢рд╡ाрд╕рди, рдордХрд░ाрд╕рди, рд╢рд╢ांрдХाрд╕рди, рдмाрд▓ाрд╕рди рдЖрджि рдк्рд░рдоुрдЦ рд╣ै। рдЗрдирдХे рдЕрдн्рдпाрд╕ рд╕े рд╢ाрд░ीрд░िрдХ рдердХाрди рджूрд░ рд╣ोрдХрд░ рд╕ाрдзрдХ рдХो рдирд╡ीрди рд╕्рдлूрд░्рддि рдк्рд░ाрдк्рдд рд╣ोрддी рд╣ै। рд╡्рдпाрдпाрдоाрдд्рдордХ рдЖрд╕рдиों рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рдердХाрди рдЙрдд्рдкрди्рди рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╡िрд╢्рд░ाрдоाрдд्рдордХ рдЖрд╕рдиों рдХा рдЕрдн्рдпाрд╕ рдердХाрди рдХो рджूрд░ рдХрд░рдХे рддाрдЬрдЧी

рд╣рдардпोрдЧ рдХा рдЕрд░्рде , рдкрд░िрднाрд╖ा, рдЙрдж्рджेрд╢्рдп

  рд╣рдардпोрдЧ рдХा рдЕрд░्рде рднाрд░рддीрдп рдЪिрди्рддрди рдоें рдпोрдЧ рдоोрдХ्рд╖ рдк्рд░ाрдк्рддि рдХा рдПрдХ рдорд╣рдд्рд╡рдкूрд░्рдг рд╕ाрдзрди рд░рд╣ा рд╣ै, рдпोрдЧ рдХी рд╡िрд╡िрдз рдкрд░рдо्рдкрд░ाрдУं (рдЬ्рдЮाрдирдпोрдЧ, рдХрд░्рдордпोрдЧ, рднрдХ्рддिрдпोрдЧ, рд╣рдардпोрдЧ) рдЗрдд्рдпाрджि рдХा рдЕрди्рддिрдо рд▓рдХ्рд╖्рдп рднी рдоोрдХ्рд╖ (рд╕рдоाрдзि) рдХी рдк्рд░ाрдк्рддि рд╣ी рд╣ै। рд╣рдардпोрдЧ рдХे рд╕ाрдзрдиों рдХे рдоाрдз्рдпрдо рд╕े рд╡рд░्рддрдоाрди рдоें рд╡्рдпрдХ्рддि рд╕्рд╡ाрд╕्рде्рдп рд▓ाрдн рддो рдХрд░рддा рд╣ी рд╣ै рдкрд░ рдЗрд╕рдХे рдЖрдз्рдпाрдд्рдоिрдХ рд▓ाрдн рднी рдиिрд╢्рдЪिрдд рд░ूрдк рд╕े рд╡्рдпрдХ्рддि рдХो рдоिрд▓рддे рд╣ै।  рд╣рдардпोрдЧ- рдиाрдо рд╕े рдпрд╣ рдк्рд░рддीрдд рд╣ोрддा рд╣ै рдХि рдпрд╣ рдХ्рд░िрдпा рд╣рда- рдкूрд░्рд╡рдХ рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╣ै। рдкрд░рди्рддु рдРрд╕ा рдирд╣ी рд╣ै рдЕрдЧрд░ рд╣рдардпोрдЧ рдХी рдХ्рд░िрдпा рдПрдХ рдЙрдЪिрдд рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдоें рдХी рдЬाрдпे рддो рд╕ाрдзрдХ рд╕рд╣рдЬрддाрдкूрд░्рд╡рдХ рдЗрд╕े рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдХे рд╡िрдкрд░िрдд рдЕрдЧрд░ рд╡्рдпрдХ्рддि рдмिрдиा рдоाрд░्рдЧрджрд░्рд╢рди рдХे рдХрд░рддा рд╣ै рддो рдЗрд╕ рд╕ाрдзрдиा рдХे рд╡िрдкрд░िрдд рдкрд░िрдгाрдо рднी рджिрдЦрддे рд╣ै। рд╡ाрд╕्рддрд╡ рдоें рдпрд╣ рд╕рдЪ рд╣ै рдХि рд╣рдардпोрдЧ рдХी рдХ्рд░िрдпाрдпे рдХрдаिрди рдХрд╣ी рдЬा рд╕рдХрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд▓िрдП рдиिрд░рди्рддрд░рддा рдФрд░ рджृрдарддा рдЖрд╡рд╢्рдпрдХ рд╣ै рдк्рд░ाрд░рдо्рдн рдоें рд╕ाрдзрдХ рд╣рдардпोрдЧ рдХी рдХ्рд░िрдпा рдХे рдЕрдн्рдпाрд╕ рдХो рджेрдЦрдХрд░ рдЬрд▓्рджी рдХрд░рдиे рдХो рддैрдпाрд░ рдирд╣ीं рд╣ोрддा рдЗрд╕рд▓िрдП рдПрдХ рд╕рд╣рдирд╢ीрд▓, рдкрд░िрд╢्рд░рдоी рдФрд░ рддрдкрд╕्рд╡ी рд╡्рдпрдХ्рддि рд╣ी рдЗрд╕ рд╕ाрдзрдиा рдХो рдХрд░ рд╕рдХрддा рд╣ै।  рд╕ंрд╕्рдХृрдд рд╢рдм्рджाрд░्рде рдХौрд╕्рддुрдн рдоें рд╣рдардпोрдЧ рд╢рдм्рдж рдХो рджो рдЕрдХ्рд╖рд░ों рдоें рд╡िрднाрдЬिрдд рдХिрдпा рд╣ै।  1. рд╣ -рдЕрд░्рдеाрдд рд╣рдХाрд░  2. рда -рдЕрд░्рдеाрдд рдардХाрд░ рд╣рдХाрд░ - рдХा рдЕрд░्рде

рдХрдаोрдкрдиिрд╖рдж

рдХрдаोрдкрдиिрд╖рдж (Kathopanishad) - рдпрд╣ рдЙрдкрдиिрд╖рдж рдХृрд╖्рдг рдпрдЬुрд░्рд╡ेрдж рдХी рдХрда рд╢ाрдЦा рдХे рдЕрди्рддрд░्рдЧрдд рдЖрддा рд╣ै। рдЗрд╕рдоें рджो рдЕрдз्рдпाрдп рд╣ैं рдЬिрдирдоें 3-3 рд╡рд▓्рд▓िрдпाँ рд╣ैं। рдкрдж्рдпाрдд्рдордХ рднाрд╖ा рд╢ैрд▓ी рдоें рд╣ै। рдоुрдЦ्рдп рд╡िрд╖рдп- рдпोрдЧ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा, рдирдЪिрдХेрддा - рдпрдо рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрдж, рдЖрдд्рдоा рдХी рдк्рд░рдХृрддि, рдЖрдд्рдоा рдХा рдмोрдз, рдХрдаोрдкрдиिрд╖рдж рдоें рдпोрдЧ рдХी рдкрд░िрднाрд╖ा :- рдк्рд░ाрдг, рдорди рд╡ рдЗрди्рджिрдпों рдХा рдПрдХ рд╣ो рдЬाрдиा, рдПрдХाрдЧ्рд░ाрд╡рд╕्рдеा рдХो рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░ рд▓ेрдиा, рдмाрд╣्рдп рд╡िрд╖рдпों рд╕े рд╡िрдоुрдЦ рд╣ोрдХрд░ рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдХा рдорди рдоें рдФрд░ рдорди рдХा рдЖрдд्рдоा рдоे рд▓рдЧ рдЬाрдиा, рдк्рд░ाрдг рдХा рдиिрд╢्рдЪрд▓ рд╣ो рдЬाрдиा рдпोрдЧ рд╣ै। рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдХी рд╕्рдеिрд░ рдзाрд░рдгा рдЕрд╡рд╕्рдеा рд╣ी рдпोрдЧ рд╣ै। рдЗрди्рдж्рд░िрдпों рдХी рдЪंрдЪрд▓рддा рдХो рд╕рдоाрдк्рдд рдХрд░ рдЙрди्рд╣ें рд╕्рдеिрд░ рдХрд░рдиा рд╣ी рдпोрдЧ рд╣ै। рдХрдаोрдкрдиिрд╖рдж рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै। “рд╕्рдеिрд░ाрдо рдЗрди्рдж्рд░िрдп рдзाрд░рдгाрдо्‌” .  рдирдЪिрдХेрддा-рдпрдо рдХे рдмीрдЪ рд╕ंрд╡ाрдж (рдХрд╣ाрдиी) - рдирдЪिрдХेрддा рдкुрдд्рд░ рд╡ाрдЬрд╢्рд░рд╡ा рдПрдХ рдмाрд░ рд╡ाрдЬрд╢्рд░рд╡ा рдХिрд╕ी рдХो рдЧाрдп рджाрди рджे рд░рд╣े рдеे, рд╡ो рдЧाрдп рдмिрдиा рджूрдз рд╡ाрд▓ी рдеी, рддрдм рдирдЪिрдХेрддा ( рд╡ाрдЬрд╢्рд░рд╡ा рдХे рдкुрдд्рд░ ) рдиे рдЯोрдХा рдХि рджाрди рдоें рддो рдЕрдкрдиी рдк्рд░िрдп рд╡рд╕्рддु рджेрддे рд╣ैं рдЖрдк рдпे рдмिрдиा рджूрдз рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рдЧाрдп рдХ्рдпो рджाрди рдоें рджे рд░рд╣े рд╣ै। рд╡ाрдж рд╡िрд╡ाрдж рдоें рдирдЪिрдХेрддा рдиे рдХрд╣ा рдЖрдк рдоुрдЭे рдХिрд╕े рджाрди рдоें рджेрдЧे, рддрдм рдкिрддा рд╡ाрдЬрд╢्рд░рд╡ा рдХो рдЧुрд╕्рд╕ा рдЖрдпा рдФрд░ рдЙрд╕рдиे рдирдЪिрдХेрддा рдХो рдХрд╣ा рдХि рддुрдо рдоेрд░े

рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо рдХा рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдкрд░िрднाрд╖ाрдпें, рдк्рд░ाрдгाрдпाрдоों рдХा рд╡рд░्рдЧीрдХрд░рдг

рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо рдХा рдЕрд░्рде- (Meaning of pranayama) рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо рд╢рдм्рдж, рдк्рд░ाрдг рддрдеा рдЖрдпाрдо рджो рд╢рдм्рджों рдХे рдЬोрдбрдиे рд╕े рдмрдирддा рд╣ै। рдк्рд░ाрдг рдЬीрд╡рдиी рд╢рдХ्рддि рд╣ै рдФрд░ рдЖрдпाрдо рдЙрд╕рдХा рдард╣рд░ाрд╡ рдпा рдкрдб़ाрд╡ рд╣ै। рд╣рдоाрд░े рд╢्рд╡ाрд╕ рдк्рд░рд╢्рд╡ाрд╕ рдХी рдЕрдиैрдЪ्рдЫिрдХ рдХ्рд░िрдпा рдиिрд░рди्рддрд░ рдЕрдирд╡рд░рдд рд╕े рдЪрд▓ рд░рд╣ी рд╣ै। рдЗрд╕ рдЕрдиैрдЪ्рдЫिрдХ рдХ्рд░िрдпा рдХो рдЕрдкрдиे рд╡рд╢ рдоें рдХрд░рдХे рдРрдЪ्рдЫिрдХ рдмрдиा рд▓ेрдиे рдкрд░ рд╢्рд╡ाрд╕ рдХा рдкूрд░рдХ рдХрд░рдХे рдХुрдо्рднрдХ рдХрд░рдиा рдФрд░ рдлिрд░ рдЗрдЪ्рдЫाрдиुрд╕ाрд░ рд░ेрдЪрдХ рдХрд░рдиा рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо рдХрд╣рд▓ाрддा рд╣ै। рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо рд╢рдм्рдж рджो рд╢рдм्рджों рд╕े рдмрдиा рд╣ै рдк्рд░ाрдг + рдЖрдпाрдо। рдк्рд░ाрдг рд╡ाрдпु рдХा рд╢ुрдж्рдз рд╡ рд╕ाрдд्рд╡िрдХ рдЕंрд╢ рд╣ै। рдЕрдЧрд░ рдк्рд░ाрдг рд╢рдм्рдж рдХा рд╡िрд╡ेрдЪрди рдХрд░े рддो рдк्рд░ाрдг рд╢рдм्рдж (рдк्рд░+рдЕрди+рдЕрдЪ) рдХा рдЕрд░्рде рдЧрддि, рдХрдо्рдкрди, рдЧрдорди, рдк्рд░рдХृрд╖्рдЯрддा рдЖрджि рдХे рд░ूрдк рдоें рдЧ्рд░рд╣рдг рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै।  рдЫाрди्рди्рджोрдЧ्рдпोрдкрдиिрд╖рдж рдХрд╣рддा рд╣ै- 'рдк्рд░ाрдгो рд╡ा рдЗрджं рд╕рд░्рд╡ рднूрддं॑ рдпрджिрджं рдХिंрдЪ।' (3/15/4) рдк्рд░ाрдг рд╡рд╣ рддрдд्рд╡ рд╣ै рдЬिрд╕рдХे рд╣ोрдиे рдкрд░ рд╣ी рд╕рдмрдХी рд╕рдд्рддा рд╣ै  'рдк्рд░ाрдгे рд╕рд░्рд╡ рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрддрдо। (рдк्рд░рд╢्рдиेрдкрдиिрд╖рдж 2/6) рддрдеा рдк्рд░ाрдг рдХे рд╡рд╢ рдоें рд╣ी рд╕рдо्рдкूрд░्рдг рдЬрдЧрдд рд╣ै  “рдк्рд░ाрдгрд╕्рд╡ेрджं рд╡рд╢े рд╕рд░्рд╡рдо।? (рдк्рд░рд╢्рдиोे. -2/13)  рдЕрдерд░्рд╡рдж рдоें рдХрд╣ा рдЧрдпा рд╣ै- рдк्рд░ाрдгाрдп рдирдоो рдпрд╕्рдп рд╕рд░्рд╡рдоिрджं рд╡рд╢े।  рдпो рднूрддः рд╕рд░्рд╡ेрд╢्рд╡рд░ो рдпрд╕्рдоिрди् рд╕рд░्рд╡рдк्рд░рддिрд╖्рдаिрддрдо्।॥ (рдЕрдерд░्рд╡рд╡ेрдж 11-4-1) рдЕрд░्рдеाрдд рдЙрд╕ рдк्рд░ाрдг рдХो рдирдорд╕्рдХाрд░ рд╣ै, рдЬिрд╕рдХे

рдмंрдз рдПрд╡ं рдоुрдж्рд░ा рдХा рдЕрд░्рде , рдкрд░िрднाрд╖ा, рдЙрдж्рджेрд╢्рдп

  рдоुрдж्рд░ा рдХा рдЕрд░्рде рдПрд╡ं рдкрд░िрднाрд╖ा  'рдоोрджрди्рддे рд╣ृрд╖्рдпрди्рддि рдпрдпा рд╕ा рдоुрдж्рд░ा рдпрди्рдд्рд░िрддा рд╕ुрд╡рд░्рдгाрджि рдзाрддुрдордпा рд╡ा'   рдЕрд░्рдеाрдд्‌ рдЬिрд╕рдХे рдж्рд╡ाрд░ा рд╕рднी рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рд╕рди्‍рди рд╣ोрддे рд╣ैं рд╡рд╣ рдоुрдж्рд░ा рд╣ै рдЬैрд╕े рд╕ुрд╡рд░्рдгाрджि рдмрд╣ुрдоूрд▓्рдп рдзाрддुрдПं рдк्рд░ाрдк्рдд рдХрд░рдХे рд╡्рдпрдХ्рддि рдк्рд░рд╕рди्‍рдирддा рдХा рдЕрдиुрднрд╡ рдЕрд╡рд╢्рдп рдХрд░рддा рд╣ै।  'рдоुрдж рд╣рд░्рд╖' рдзाрддु рдоें “рд░рдХ्‌ рдк्рд░рдд्рдпрдп рд▓рдЧाрдХрд░ рдоुрдж्рд░ा рд╢рдм्рджं॑ рдХी рдиिрд╖्рдкрдд्рддि рд╣ोрддी рд╣ै рдЬिрд╕рдХा рдЕрд░्рде рдк्рд░рд╕рди्‍рдирддा рджेрдиे рд╡ाрд▓ी рд╕्рдеिрддि рд╣ै। рдзрди рдпा рд░ुрдкрдпे рдХे рдЕрд░्рде рдоें “рдоुрдж्рд░ा' рд╢рдм्рдж рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рднी рдЗрд╕ी рдЖрд╢рдп рд╕े рдХिрдпा рдЧрдпा рд╣ै। рдХोрд╖ рдоें рдоुрдж्рд░ा' рд╢рдм्рдж рдХे рдЕрдиेрдХ рдЕрд░्рде рдоिрд▓рддे рд╣ैं। рдЬैрд╕े рдоोрд╣рд░, рдЫाрдк, рдЕंрдЧूрдаी, рдЪिрди्рд╣, рдкрджрдХ, рд░ुрдкрдпा, рд░рд╣рд╕्рдп, рдЕंрдЧों рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеिрддि (рд╣ाрде рдпा рдоुрдЦ рдХी рдоुрдж्рд░ा)] рдиृрдд्рдп рдХी рдоुрдж्рд░ा (рд╕्рдеिрддि) рдЖрджि।  рдпौрдЧिрдХ рд╕рди्рджрд░्рдн рдоें рдоुрдж्рд░ा рд╢рдм्рдж рдХो 'рд░рд╣рд╕्рдп' рддрдеा “рдЕंрдЧों рдХी рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеिрддि' рдХे рдЕрд░्рде рдоें рд▓िрдпा рдЬा рд╕рдХрддा рд╣ै। рдХुрдг्рдбрд▓िрдиी рд╢рдХ्рддि рдХो рдЬाрдЧृрдд рдХрд░рдиे рдХे рд▓िрдП рдЬिрд╕ рд╡िрдзि рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХिрдпा рдЬाрддा рд╣ै, рд╡рд╣ рд░рд╣рд╕्рдпрдордпी рд╣ी рд╣ै। рд╡ рдЧोрдкрдиीрдп рд╣ोрдиे рдХे рдХाрд░рдг рд╕ाрд░्рд╡рдЬрдиिрдХ рдирд╣ीं рдХी рдЬाрдиे рд╡ाрд▓ी рд╡िрдзि рд╣ै। рдЕрддः рд░рд╣рд╕्рдп рдЕрд░्рде рдЙрдЪिрдд рд╣ै। рдЖрд╕рди рд╡ рдк्рд░ाрдгाрдпाрдо рдХे рд╕ाрде рдмंрдзों рдХा рдк्рд░рдпोрдЧ рдХрд░рдХे рд╡िрд╢िрд╖्рдЯ рд╕्рдеिрддि рдоें рдмैрдардХрд░ 'рдо